Το 2016 έχει χαρακτηριστεί από πολλούς ως το annus horribilis της τελευταίας δεκαετίας τουλάχιστον. Τρομοκρατικές επιθέσεις, εκλογή Τραμπ, Brexit, άνοδος του λαϊκισμού παγκοσμίως είναι μόνο μερικά από τα γεγονότα σταθμοί που σημάδεψαν την περασμένη χρονιά.
Όλα τα παραπάνω έχουν όμως ως κοινό παρανομαστή το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης και τις προεκτάσεις της.
Σύγχρονες καταβολές της παγκοσμιοποίησης. Ένα παιχνίδι νικητών και χαμένων
Η σύγχρονη παγκοσμιοποίηση, η οποία αφορά εν πολλοίς την απελευθέρωση του χρηματοπιστωτικού τομέα και τη φιλελευθεροποίηση των οικονομιών έχει ως γενέθλιο ημερομηνία το 1970 όταν ο Νίξον ως Πρόεδρος των ΗΠΑ αποφάσισε να εγκαταλείψει το σύστημα των σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών και να αλλάξει κατ’ αυτόν τον τρόπο το κευνσιανο πρότυπο οργάνωσης των διεθνών οικονομικών σχέσεων μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Η «χρυσή» εποχή της σοσιαλδημοκρατίας στην Ευρώπη έληξε τότε με θύματα τις σταθερές εργασιακές σχέσεις, τις αυξημένες δημόσιες δαπάνες και την σύνδεση του χρηματοπιστωτικού τομέα με την παραγωγή. Η πλήρης απελευθέρωση του διεθνούς κεφαλαίου από τα «εγχώρια δεσμά του» ολοκληρώθηκε από το δίδυμο Ρέιγκαν και Θάτσερ τη δεκαετία του 1980 με αποτέλεσμα την απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, την εγκατάλειψη του προτύπου του φορντισμού-τειλορισμού στην παραγωγική διαδικασία και την εκτίναξη του δημόσιου χρέους των αναπτυσσομένων κρατών.
Έκτοτε η παγκοσμιοποίηση είχε αρχίσει να δημιουργεί νικητές και χαμένους. Νικητές κυρίως ήταν το λεγόμενο διεθνικό κεφάλαιο, οι πολυεθνικές επιχειρήσεις και τα «golden boys» του χρηματοπιστωτικού τομέα λόγω των bonus που απολάμβαναν από τις τοποθετήσεις κεφαλαίων στα χρηματιστήρια. Στους χαμένους ανήκουν η εργατική τάξη κυρίως των χωρών της Δυτικής Ευρώπης και της Βορείου Αμερικής, η οποία είδε την βιομηχανική της δραστηριότητα να μεταναστεύει κυρίως στην Κίνα, οι αναπτυσσόμενες χώρες (Μεξικό, κράτη της υποσαχάριας Αφρικής) οι οποίες λόγω υπερδανεισμού χρεωκόπησαν και φυσικά η Σοβιετική Ένωση η οποία δεν άντεξε στο ράλι των εξοπλισμών και κατέρρευσε εν μια νυκτί.
Μετά την λήξη του Ψυχρού Πολέμου ο Φράνσις Φουκουγιάμα στο μνημειώδες έργο του προανήγγειλε το τέλος της ιστορίας και την επικράτηση του φιλελευθερισμού στα δυτικά πρότυπα. Πράγματι τα πράγματα οδηγούσαν σε αυτήν την κατεύθυνση με τις ΗΠΑ στο τιμόνι του «ελεύθερου» κόσμου και την άρση πλείστων περιορισμών στο διεθνές εμπόριο και την κίνηση κεφαλαίων. Η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και κυρίως της Ενιαίας Αγοράς συνετέλεσε σε αυτήν την εξέλιξη όπως επίσης και η έκρηξη των τεχνολογικών καινοτομιών, οι οποίες άλλαξαν την καθημερινότητα όλων μας.
Το δεύτερο αυτό σύγχρονο κύμα της παγκοσμιοποίησης δημιούργησε με την σειρά του νικητές και χαμένους. Πλέον δεν ήταν η εργατική τάξη, η οποία βρέθηκε στο περιθώριο αλλά η μεσαία τάξη κυρίως στην ΕΕ και τις ΗΠΑ η οποία είδε τα εισοδήματά της να εξαϋλώνονται και να περιθωριοποιείται ραγδαία. Οι τεχνολογικές καινοτομίες επέτρεψαν σε δισεκατομμύρια ανθρώπων να διαπιστώσουν πως ζουν οι κοινωνίες της αφθονίας του Βορρά και να διεκδικήσουν και οι ίδιοι να ακολουθήσουν μια αντίστοιχη πορεία. Ο κερδισμένος του δευτέρου κύματος είναι ο Ινδός και ο Κινέζος εργαζόμενος ο οποίος είδε το εισόδημα του να μεγαλώνει και το βιοτικό του επίπεδο να βελτιώνεται συνεχώς. Η μεταφορά της βιομηχανικής δραστηριότητας αλλά πλέον και των υπηρεσιών (outsourcing) στην Ασία οδήγησε στην συγκέντρωση πλούτου και επάρκειας κεφαλαίων τα οποία πλέον λείπουν από τον (πρώην;) ανεπτυγμένο κόσμο.
Νέοι παίκτες και ΕΕ
Η κρίση της φούσκας των subprime στις ΗΠΑ το 2008 ήρθε φυσιολογικά ως το κλείσιμο ενός οικονομικού κύκλου γεγονός το οποίο είναι φυσιολογικό στον καπιταλισμό. Αποτέλεσε όμως την αφορμή για ευρύτερες ανακατατάξεις γιατί επιτάχυνε τις εξελίξεις ως προς τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησής. Πλέον βρισκόμαστε σε ένα πολυπολικό κόσμο όπου η άνοδος άλλων κέντρων εξουσίας πέρα από την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ έχει προκαλέσει το ξαναμοίρασμα της τράπουλας χωρίς όμως να έχουμε καταλήξει ακόμη στους παίκτες που θα διαμορφώσουν το νέο σύστημα. Η Ρωσία του Πούτιν επιχειρεί να επανακτήσει το τσαρικό της γόητρο (και το ζωτικό της χώρο), η Κίνα επιθυμεί να πάρει τη ρεβάνς για την Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση και να είναι η πρωτοπόρος της Τέταρτης και επομένως η μόνη υπερδύναμη του μέλλοντος, η Ινδία ως η διαχρονικά πολυπληθέστερη δημοκρατία να ακολουθήσει το δρόμο της ανάπτυξης και τέλος η υποσαχάρια Αφρική να ξεπεράσει τις σχέσεις εξάρτησης με τις παλιές μητροπόλεις και να εκμεταλλευτεί τον απεριόριστο φυσικό της πλούτο προς όφελος της (και με τη βοήθεια της Κίνας θα σημειώσουν μερικοί).
Ποιος είναι όμως ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Σύμφωνα με την ρεαλιστική σχολή των διεθνών σχέσεων η ΕΕ είναι παιδί της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ για την ανάσχεση της σοβιετικής επιρροής στη Γηραιά Ήπειρο. Ένας γεωγραφικός και πολιτικός χώρος ο οποίος θα προωθούσε τη φιλελεύθερη δημοκρατία και την οικονομία της αγοράς. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου έφερε κοσμογονικές αλλαγές οι οποίες φυσικά άλλαξαν άρδην το σκηνικό στην Ευρώπη. Η επανένωση των δύο Γερμανιών αναδείχθηκε ως μείζον ζήτημα το οποίο επιλύθηκε με έναν «έντιμο συμβιβασμό» Γαλλίας και Γερμανίας.
Η Γαλλία αποδέχθηκε την επανένωσή και τη δημιουργία του Γερμανικού γίγαντα και η Γερμανία αποδέχτηκε να θυσιάσει το ισχυρό μάρκο για ένα νέο κοινό νόμισμα το ευρώ. Απαραίτητη προϋπόθεση και αδιαπραγμάτευτος όρος για τους Γερμανούς ήταν το ευρώ να έχει τα χαρακτηριστικά του μάρκου, δηλαδή να στηρίζεται σε προϋπολογισμούς χαμηλών ελλειμμάτων, δημοσιονομικής πειθαρχίας και χαμηλού πληθωρισμού. Η νομισματική ένωση ήταν πλέον γεγονός και η δημοσιονομική δεν έγινε ποτέ για τον απλούστατο λόγο ότι δεν χρειάστηκε ποτέ να γίνει. Είναι αυτονόητο ότι το ευρώ ως επί της ουσίας διάδοχος του μάρκου θα έπρεπε να στηριχτεί σε οικονομίες σύμφωνα με το γερμανικό πρότυπο. Το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης ήδη από το 1998 που υιοθετήθηκε, αποτέλεσε το θεματοφύλακα της περιοριστικής δημοσιονομικής προσαρμογής, γεγονός όμως το οποίο δεν αναδείχθηκε καθώς η πρόσβαση σε εύκολο και φθηνό χρήμα από τις κυβερνήσεις της ΕΕ λόγω των χαμηλών επιτοκίων που επικρατούσαν έκρυψαν το πρόβλημα κάτω από το χαλί. Η κρίση χρέους ανέδειξε τις δομικές ανισορροπίες του συστήματος και τα όρια του.
Το τέλος της παγκοσμιοποίησης;
Έχουμε φτάσει σήμερα σε ένα σημείο καμπή για τον πλανήτη. Οι ΗΠΑ αν τελικά κάνει πράξη τις προεκλογικές υποσχέσεις του ο Τραμπ, θα επιλέξουν το δρόμο της απομόνωσης, με μικρότερο ρόλο στα διεθνή δρώμενα από ότι στο παρελθόν και επιβολή προστατευτικών μέτρων στο εμπόριο. Επίσης, το σίγουρο είναι ότι η ύφεση στις σχέσεις με την Ρωσία του Πούτιν θα συνεχιστεί με αμείωτο ρυθμό και η ένταση με την Κίνα θα αυξηθεί λελογισμένα. Η Κίνα έχει πλέον ξεπεράσει τον ρόλο του περιφερειακού παίχτη και θα επιδιώξει να καθιερωθεί ως η μόνη παγκόσμια υπερδύναμη. Ερωτηματικό παραμένει αν το αρτηριοσκληρωτικό γραφειοκρατικό της σύστημα μπορεί να ξεπεράσει τα φαινόμενα διαφθοράς και να εφαρμόσει τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις για το άνοιγμα της οικονομίας της.
Οι νέοι παίκτες του συστήματος έχουν όλοι ένα κοινό. Δεν αποτελούν δημοκρατίες με την κλασσική έννοια του όρου. Πρόκειται μάλλον για αντιπροσωπευτικά συστήματα τα οποία ρέπουν προς τον αυταρχισμό και την περιστολή βασικών ελευθεριών και δικαιωμάτων. Η φιλελεύθερη δημοκρατία υποχωρεί παντού ακόμη και στην ΕΕ. Η άνοδος των λαϊκίστικών κινημάτων και κομμάτων θα συνεχιστεί και στην περίπτωση επικράτησης της Λεπέν στις προεδρικές εκλογές του Μαΐου τότε θα μιλάμε για μια ριζική ανατροπή στο σημερινό status quo. Η παγκοσμιοποίηση λειτουργεί μόνο σε συνθήκες ανοιχτών συνόρων και οικονομίας της αγοράς. Προσφέρει πολλά στην ευημερία και την ανάπτυξη αλλά αν αφεθεί ανεξέλεγκτη εντείνει τις ανισότητες και περιθωριοποιεί μεγάλες μάζες πολιτών σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Η διεθνής κοινότητα δεν έδωσε ποτέ θεσμική απάντηση για τον έλεγχο της ως όφειλε. Πλέον είναι αργά και περιμένουμε να δούμε πως το τέλος αυτό θα σηματοδοτήσει τη νέα αρχή. Η οποία νέα αρχή δεν προμηνύει ένα ελπιδοφόρο μέλλον.
ΠΗΓΗ: euractiv.com