Οι άνθρωποι δεν γεννήθηκαν να είναι οπαδοί, αλλά ελεύθεροι. Η ένταξη σε αγέλες φανατικών προσβάλλει τον θείο σπινθήρα που άπαντες φέρουμε
Από εκείνον που με ανέθρεψε διδάχτηκα να μην υποστηρίζω ούτε τους Πρασίνους ούτε τους
Γαλάζιους ούτε τον μονομάχο με τη μικρή ασπίδα ούτε αυτόν με τη μεγάλη».Μάρκου Αυρηλίου, «Τα εις εαυτόν», βιβλίο Α', 5:1-2., εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1998, σελ. 31
Ο Μάρκος Αυρήλιος (121-180 μ.Χ.) ήταν Ρωμαίος, αλλά κατόρθωσε να εντάξει εαυτόν στο πάνθεον των Ελλήνων φιλοσόφων. Ενσάρκωνε το πλατωνικό πρότυπο του φιλοσόφου που βασιλεύει και του βασιλέα που φιλοσοφεί. Το κλασικό πλέον έργο του «Τα εις εαυτόν» το έγραψε στα ελληνικά κατά τη διάρκεια των πολεμικών εκστρατειών του. Ηταν ένα κείμενο από εκείνον για εκείνον. Εγραφε για να διαβάζει και να θυμάται τον εαυτό του, για να υπενθυμίζει στο Εγώ του όσα το πνεύμα του είχε εισπράξει από άλλους, αλλά και είχε ανακαλύψει μόνος του στις ατέλειωτες περιπλανήσεις στον δυσπρόσιτο χώρο των καθαρών ιδεών.
Στα διαλείμματα των μαχών, ο Μάρκος Αυρήλιος εμψυχωνόταν και γαλήνευε σημειώνοντας και αναγιγνώσκοντας όσα η συνείδησή του θεωρούσε ότι θα τον βοηθούσαν να εξοικειωθεί με την ιδέα του θανάτου, της απόλυτης αδυναμίας του φθαρτού σώματος να αντιμετωπίσει τον αδιάκοπα λειτουργούντα αλεστήρα του χρόνου.
Δεν έγραφε για να κυκλοφορήσουν τα πονήματά του και να εντυπωσιάσει το κοινό. Δεν ενδιαφερόταν τόσο για την υστεροφημία του και την ευμένεια των λίγων ισχυρών ή των πολλών ανήμπορων, όσο για τη συναίσθηση ότι ζει κατά φύσιν, απέχει από τα πάθη και εναρμονίζει τη σκέψη, τα συναισθήματα και τις επιλογές του με όσα εκείνος πίστευε ότι ήταν ορθά και αρμόζοντα σ' έναν στωικό φιλόσοφο.
Ο Μάρκος Αυρήλιος είχε εμβαθύνει στο ζήτημα της εξουσίας μέσω δύο οδών: της εμπειρίας, ως αυτοκράτωρ της Ρώμης και ως φιλόσοφος. Το πέρασμά του από τη ροδοδάχτυλη Ηώ της νιότης μέχρι τις πικρές δαφνοσκέπαστες πύλες του Αδη ήταν χαρακτηριστικό κάθε διφυούς προσωπικότητας που πατά στη βαριά γη της ανάγκης και των δοκιμασιών, και ταυτόχρονα ατενίζει τους αιθέρες της θείας αρετής και αρμονίας.
Στο απόσπασμα που παρατίθεται στην αρχή του κειμένου, ο αυτοκράτωρ-φιλόσοφος νουθετεί τον εαυτό του (και συνεπώς τους αναγνώστες, που ποτέ δεν περίμενε ότι θα έχει έπειτα από περίπου δύο χιλιετίες) να μη γίνεται οπαδός.
Να μην παθιάζεται με παρατάξεις, κόμματα, συλλογικότητες που απομυζούν την ενεργητικότητα άλλων και προσφέρουν απογοητεύσεις και ματαιώσεις. Ο οπαδός είναι κατώτερη μορφή ζωής. Ενα αναλώσιμο της εξουσίας. Φιτιλάκι που καίει, κερί που λιώνει μπροστά στο είδωλο της δυνάμεως κάποιου ξένου. Σε ολόκληρο το «Τα εις εαυτόν» ο αναγνώστης διακρίνει την προσήλωση του Μάρκου Αυρηλίου στις αρετές που πρέπει να διαθέτει ένας πολίτης και, ταυτόχρονα, την απέχθειά του σε οτιδήποτε αποβαίνει διχαστικό.
Είναι λογικό να υποτάσσεται έκαστος στον νόμο και να επιδιώκει η δικαιοσύνη να συνέχει και να ορίζει τα της πόλεως. Ομως, είναι άτοπο να προσδοκά κάποιος ότι θα μένει αλώβητος από την προσέγγιση και προσκόλλησή του σε οποιονδήποτε ισχυρό φορέα επίγειας εξουσίας. Οι πρώτοι που υποδουλώνονται από τους μικρούς και μεγάλους αφέντες είναι όσοι αντλούν δύναμη από αυτούς, οι «οπαδοί» και οι άμεσοι συνεργάτες τους.
Η διαπραγμάτευση των ετερόφωτων πνευμάτων, που δείχνουν αφοσίωση στον αρχηγό αντί για υπακοή στην αρετή, ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε πριν από τον Μάρκο Αυρήλιο, στον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου.
Στον στίχο 50, το Κράτος, απευθυνόμενο στον Ηφαιστο, που έχει πάει να ολοκληρώσει τη δουλειά του αλυσοδέματος του Προμηθέα στον Καύκασο, του λέει: «ἅπαντ᾽ ἐπαχθῆ πλὴν θεοῖσι κοιρανεῖν· ἐλεύθερος γὰρ οὔτις ἐστὶ πλὴν Διός - Ολα είναι βαριά, εκτός να 'σαι των θεών αφέντης, γιατί κανείς δεν είναι ελεύθερος εκτός από τον Δία».
Κι ο Προμηθέας, το παναθρώπινο σύμβολο της γνώσης και της ελευθερίας, στην Εξοδο της τραγωδίας λέει στον Ερμή, που ήρθε ως αγγελιοφόρος του Δία (στ. 966-970): «Με τη σκλαβιά σου, μάθε το καλά, εγώ δεν θα άλλαζα ποτέ τη συμφορά μου· καλύτερα να είμαι σκλάβος αυτού εδώ του βράχου, παρά πιστός μαντατοφόρος του Διός· έτσι τους υβριστές πρέπει να βρίζεις».
Στα διαλείμματα των μαχών, ο Μάρκος Αυρήλιος εμψυχωνόταν και γαλήνευε σημειώνοντας και αναγιγνώσκοντας όσα η συνείδησή του θεωρούσε ότι θα τον βοηθούσαν να εξοικειωθεί με την ιδέα του θανάτου, της απόλυτης αδυναμίας του φθαρτού σώματος να αντιμετωπίσει τον αδιάκοπα λειτουργούντα αλεστήρα του χρόνου.
Δεν έγραφε για να κυκλοφορήσουν τα πονήματά του και να εντυπωσιάσει το κοινό. Δεν ενδιαφερόταν τόσο για την υστεροφημία του και την ευμένεια των λίγων ισχυρών ή των πολλών ανήμπορων, όσο για τη συναίσθηση ότι ζει κατά φύσιν, απέχει από τα πάθη και εναρμονίζει τη σκέψη, τα συναισθήματα και τις επιλογές του με όσα εκείνος πίστευε ότι ήταν ορθά και αρμόζοντα σ' έναν στωικό φιλόσοφο.
Ο Μάρκος Αυρήλιος είχε εμβαθύνει στο ζήτημα της εξουσίας μέσω δύο οδών: της εμπειρίας, ως αυτοκράτωρ της Ρώμης και ως φιλόσοφος. Το πέρασμά του από τη ροδοδάχτυλη Ηώ της νιότης μέχρι τις πικρές δαφνοσκέπαστες πύλες του Αδη ήταν χαρακτηριστικό κάθε διφυούς προσωπικότητας που πατά στη βαριά γη της ανάγκης και των δοκιμασιών, και ταυτόχρονα ατενίζει τους αιθέρες της θείας αρετής και αρμονίας.
Στο απόσπασμα που παρατίθεται στην αρχή του κειμένου, ο αυτοκράτωρ-φιλόσοφος νουθετεί τον εαυτό του (και συνεπώς τους αναγνώστες, που ποτέ δεν περίμενε ότι θα έχει έπειτα από περίπου δύο χιλιετίες) να μη γίνεται οπαδός.
Να μην παθιάζεται με παρατάξεις, κόμματα, συλλογικότητες που απομυζούν την ενεργητικότητα άλλων και προσφέρουν απογοητεύσεις και ματαιώσεις. Ο οπαδός είναι κατώτερη μορφή ζωής. Ενα αναλώσιμο της εξουσίας. Φιτιλάκι που καίει, κερί που λιώνει μπροστά στο είδωλο της δυνάμεως κάποιου ξένου. Σε ολόκληρο το «Τα εις εαυτόν» ο αναγνώστης διακρίνει την προσήλωση του Μάρκου Αυρηλίου στις αρετές που πρέπει να διαθέτει ένας πολίτης και, ταυτόχρονα, την απέχθειά του σε οτιδήποτε αποβαίνει διχαστικό.
Είναι λογικό να υποτάσσεται έκαστος στον νόμο και να επιδιώκει η δικαιοσύνη να συνέχει και να ορίζει τα της πόλεως. Ομως, είναι άτοπο να προσδοκά κάποιος ότι θα μένει αλώβητος από την προσέγγιση και προσκόλλησή του σε οποιονδήποτε ισχυρό φορέα επίγειας εξουσίας. Οι πρώτοι που υποδουλώνονται από τους μικρούς και μεγάλους αφέντες είναι όσοι αντλούν δύναμη από αυτούς, οι «οπαδοί» και οι άμεσοι συνεργάτες τους.
Η διαπραγμάτευση των ετερόφωτων πνευμάτων, που δείχνουν αφοσίωση στον αρχηγό αντί για υπακοή στην αρετή, ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε πριν από τον Μάρκο Αυρήλιο, στον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου.
Στον στίχο 50, το Κράτος, απευθυνόμενο στον Ηφαιστο, που έχει πάει να ολοκληρώσει τη δουλειά του αλυσοδέματος του Προμηθέα στον Καύκασο, του λέει: «ἅπαντ᾽ ἐπαχθῆ πλὴν θεοῖσι κοιρανεῖν· ἐλεύθερος γὰρ οὔτις ἐστὶ πλὴν Διός - Ολα είναι βαριά, εκτός να 'σαι των θεών αφέντης, γιατί κανείς δεν είναι ελεύθερος εκτός από τον Δία».
Κι ο Προμηθέας, το παναθρώπινο σύμβολο της γνώσης και της ελευθερίας, στην Εξοδο της τραγωδίας λέει στον Ερμή, που ήρθε ως αγγελιοφόρος του Δία (στ. 966-970): «Με τη σκλαβιά σου, μάθε το καλά, εγώ δεν θα άλλαζα ποτέ τη συμφορά μου· καλύτερα να είμαι σκλάβος αυτού εδώ του βράχου, παρά πιστός μαντατοφόρος του Διός· έτσι τους υβριστές πρέπει να βρίζεις».
Οι άνθρωποι δεν γεννήθηκαν να είναι οπαδοί, αλλά ελεύθεροι. Η ένταξη σε αγέλες φανατικών προσβάλλει τον θείο σπινθήρα που άπαντες φέρουμε εντός μας.
Παναγιώτης Λιάκος
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ