Ο Τούρκος οικονομολόγος Ντάνι Ροντρίκ, Καθηγητής Οικονομικών στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, έχει γίνει γνωστός για το έργο του σχετικά με τους δεσμούς μεταξύ παγκοσμιοποίησης, κυριαρχίας και δημοκρατίας.
Σε συνέντευξή του στη Γαλλική Lemonde, μίλησε για τις επιπτώσεις του ακροδεξιού λαϊκισμού, καθώς και την εξέλιξη της παγκοσμιοποίησης στο γεωπολιτικό παιχνίδι.
Μεταξύ άλλων, τόνισε πως κατά την άποψή του η άνοδος του αυταρχικού λαϊκισμού σε πολλά κράτη της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών, συνδέεται με την εξαφάνιση ποιοτικών θέσεων εργασίας στη μεσαία τάξη αυτών των χωρών.
Ακολουθεί η συνέντευξη του Ντάνι Ροντρίκ
- Μπορούμε να συνοψίσουμε τη μονομαχία Εμανουέλ Μακρόν - Μαρίν Λεπέν κατά τις προεδρικές εκλογές ως αντίθεση με τους νικητές και τους ηττημένους της παγκοσμιοποίησης;
«Δύο σχολές σκέψης συγκρούονται για τον ορισμό του ακροδεξιού λαϊκισμού. Η πρώτη επιμένει στην όξυνση του πολιτιστικού πολέμου, με την άνοδο της ξενοφοβίας και του ρατσισμού. Η δεύτερη κλίνει προς την οικονομική εξήγηση που συνδέεται με την αγορά εργασίας που μετασχηματίστηκε, ιδίως από την παγκοσμιοποίηση.
Προσωπικά, πιστεύω ότι η άνοδος του αυταρχικού λαϊκισμού σε πολλά κράτη της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών συνδέεται με την εξαφάνιση ποιοτικών θέσεων εργασίας στη μεσαία τάξη αυτών των χωρών.
Αυτό οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένης της παγκοσμιοποίησης, η οποία έχει επιταχύνει την αποβιομηχάνιση. Η απώλεια εργοστασίων μείωσε την προσφορά εργασίας, για έναν πληθυσμό που μερικές φορές είναι πολύ ικανός αλλά όχι πολύ κινητός και που δεν είχε τα απαραίτητα προσόντα για να επωφεληθεί από την υπερ-παγκοσμιοποιημένη οικονομία.
Αλλά η παγκοσμιοποίηση δεν είναι η μόνη δύναμη στο παιχνίδι. Σε αυτό συνέβαλαν και οι τεχνολογικές αλλαγές, οι αυτοματισμοί, τα ρομπότ. Η πολύ ριζοσπαστική προσέγγιση της οικονομικής πολιτικής, που πιέζει για περισσότερη απελευθέρωση και απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, έχει δημιουργήσει ανησυχία. Όποια κι αν είναι η κατάσταση, υπάρχουν πάντα ψηφοφόροι που κλίνουν προς την ακροδεξιά, αλλά οι ηγέτες της μπόρεσαν να αξιοποιήσουν αυτή την αγωνία και αυτούς τους κραδασμούς που έχουν επηρεάσει οικονομίες όπως η Γαλλία εδώ και τριάντα χρόνια.
- Τι πήγε λάθος;
Το παράδοξο της παγκοσμιοποίησης τις τελευταίες τρεις δεκαετίες είναι ότι ενσωμάτωσε τα έθνη στην παγκόσμια οικονομία, ενώ διέλυσε τις εθνικές οικονομίες. Είχαμε ένα πολύ διαφορετικό μοντέλο παγκοσμιοποίησης πριν από τη δεκαετία του 1990. Οι πολιτικοί χρησιμοποίησαν την ένταξή τους στην παγκόσμια οικονομία πάνω από όλα για να στηρίξουν την ανάπτυξή τους. Όταν τα δύο ήταν ασύμβατα, διαπραγματεύονταν μια εξαίρεση ή μια ρήτρα διαφυγής. Όταν, για παράδειγμα, στη δεκαετία του 1970 υπήρξε το κύμα εισαγωγών φθηνών ρούχων από αναπτυσσόμενες χώρες, οι πλούσιες χώρες διαπραγματεύτηκαν μαζί τους τη συμφωνία πολλαπλών ινών για να προστατεύσουν τη βιομηχανία τους, ενώ τους πρόσφεραν κάποιες παραχωρήσεις. Οι πλούσιες χώρες ήξεραν πώς να αποστασιοποιηθούν από την παγκοσμιοποίηση.
Ωστόσο, αυτό κατέστη αδύνατο στη δεκαετία του 1990, με την ίδρυση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ). Οι ηγέτες της εποχής, συμπεριλαμβανομένων εκείνων της αριστεράς όπως ο Tony Blair στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο Gerhard Schröder στη Γερμανία ή ο Bill Clinton στις Ηνωμένες Πολιτείες, θεώρησαν ότι ήταν απαραίτητο να προσαρμοστούν στην παγκοσμιοποίηση και όχι στο αντίστροφο, ακόμη κι όταν αυτό όχι μόνο προσφέρουν πλεονεκτήματα. Η ιεράρχηση της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης της χώρας του δεν αποβαίνει απαραίτητα σε βάρος της παγκόσμιας οικονομίας. Άλλωστε, το εμπόριο και οι επενδύσεις αυξήθηκαν σημαντικά μεταξύ του 1945 και της δεκαετίας του 1980.
- Σε μια εποχή που ο πόλεμος στην Ουκρανία αναζωπυρώνει τις γεωπολιτικές εντάσεις, οδεύουμε προς μια μορφή απο-παγκοσμιοποίησης;
Η επιλογή μας δεν είναι μεταξύ αυταρχισμού και υπερπαγκοσμιοποίησης. Είναι περισσότερο ζήτημα να γνωρίζουμε τι είδους παγκοσμιοποίηση θέλουμε. Με τον ίδιο τρόπο που οι ευρωπαϊκές χώρες πρέπει να καθορίσουν τον βαθμό οικονομικής ολοκλήρωσης που θέλουν για την Ευρώπη. Επιπλέον, δεν έχουν εναρμονιστεί όλα. Έχουμε εργαστεί σκληρά για να εξασφαλίσουμε τα οικονομικά δικαιώματα των εταιρειών σε όλο τον κόσμο, αλλά δεν έχουμε κάνει τίποτα για τα δικαιώματα των εργαζομένων. Είναι επομένως μια μη ισορροπημένη παγκοσμιοποίηση που έχει ωθήσει τα συμφέροντα των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και εταιρειών, αλλά όχι εκείνα της εργασίας ή του περιβάλλοντος.
- Πρέπει λοιπόν να αλλάξουν οι κανόνες;
Υπάρχουν τομείς όπου χρειαζόμαστε περισσότερη παγκοσμιοποίηση, με την έννοια ότι χρειαζόμαστε περισσότερη συνεργασία και παγκόσμιους κανόνες. Σκέφτομαι την κλιματική αλλαγή, τη δημόσια υγεία, τη διαχείριση των ροών εργασίας και τους πρόσφυγες. Στην πραγματικότητα, δεν θα ανησυχούσα πραγματικά εάν ο επόμενος γύρος διαπραγματεύσεων στον ΠΟΕ αποτύγχανε ή αν η χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση αρχίσει να αποτυγχάνει.
Νομίζω ότι το εμπόριο και οι επενδύσεις θα συνεχίσουν να αυξάνονται σε όλο τον κόσμο, ακόμα κι αν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής δεν καταφέρουν να συμφωνήσουν για την επόμενη εμπορική συμφωνία ή κοινούς κανόνες στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ). Και με τον ίδιο τρόπο που η κλιματική αλλαγή απειλεί το περιβάλλον μας, αυτό που συμβαίνει αυτή τη στιγμή στην αγορά εργασίας, η εξαφάνιση ποιοτικών θέσεων εργασίας και η διάβρωση της μεσαίας τάξης, είναι αυτό που απειλεί περισσότερο το κοινωνικό μας περιβάλλον και την πολιτική.
- Κι όμως, αυτή η απελευθέρωση του εμπορίου έχει βγάλει εκατοντάδες εκατομμύρια Κινέζους από τη φτώχεια…
Είναι αλήθεια ότι η Κίνα ήταν ο μεγαλύτερος ωφελούμενος από την υπερ-παγκοσμιοποίηση. Ένα δισεκατομμύριο Κινέζοι έχουν βγει από την ακραία φτώχεια και την εξαθλίωση. Αλλά το παράδοξο είναι ότι η Κίνα δεν έχει παίξει καθόλου το παιχνίδι της υπερπαγκοσμιοποίησης. Εκμεταλλεύτηκε το άνοιγμα άλλων οικονομιών, ενώ επιδοτούσε τις επιχειρήσεις της, έλεγχε τις συναλλαγματικές ισοτιμίες και τις ροές κεφαλαίων της και παραβίαζε τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Με λίγα λόγια, πολιτικές αντίθετες με τους κανόνες της υπερπαγκοσμιοποίησης. Οι χώρες που επωφελήθηκαν περισσότερο από την υπερπαγκοσμιοποίηση ήταν τελικά εκείνες που απέτυχαν να ακολουθήσουν τους κανόνες της υπερπαγκοσμιοποίησης.
Αντίθετα, το Μεξικό έχει βασιστεί στις ξένες επενδύσεις και το εξωτερικό εμπόριο για να αναπτυχθεί. Αυτό έχει ωφελήσει μόνο τον Βορρά, και η χώρα είναι τώρα πιο μακριά από τα επίπεδα εισοδήματος των ΗΠΑ από ό,τι πριν. Όλες οι αναπτυσσόμενες χώρες που ακολούθησαν το κινεζικό μοντέλο έχουν ευημερήσει, είτε είναι η Νότια Κορέα, η Ταϊβάν, η Σιγκαπούρη, η Ανατολική και η Νοτιοανατολική Ασία. Έχουν γνωρίσει σημαντική ανάπτυξη παρά τις προστατευτικές πολιτικές.
Άρα η επιλογή δεν αφορά μόνο, αφενός, τον αυταρχισμό και το μηδενικό εμπόριο και, αφετέρου, τα οφέλη της παγκοσμιοποίησης. Είναι θέμα ισορροπίας. Το θέμα δεν είναι να επιστρέψουμε στους κανόνες του Bretton Woods, με, για παράδειγμα, σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες, αλλά να ανακαλύψουμε ξανά το πνεύμα τους για να δώσουμε στις χώρες αρκετά περιθώρια, ώστε να χαράξουν πολιτικές που τους ταιριάζουν. Τέλος, δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο για την παγκόσμια ευημερία από υγιείς και χωρίς αποκλεισμούς εθνικές οικονομίες.
- Οι αναδυόμενες χώρες αγωνίζονται σήμερα. Διακυβεύεται η ανάπτυξή τους;
Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν είναι τεράστιες. Για αυτούς, η εκβιομηχάνιση ήταν ο κύριος φορέας του οικονομικού μετασχηματισμού. Αλλά αυτές οι μέρες πέρασαν, όχι επειδή η παγκοσμιοποίηση έχει επιβραδυνθεί, αλλά επειδή η βιομηχανία δεν δημιουργεί πλέον τις θέσεις εργασίας που δημιούργησε όταν αναπτύχθηκαν η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα, η Ταϊβάν και η Κίνα.
Η μεταποιητική βιομηχανία, σήμερα, χρειάζεται κυρίως κεφάλαια και δεξιότητες. Δεν δημιουργεί πιο ποιοτικές θέσεις εργασίας για τη μεσαία τάξη στις αναπτυσσόμενες χώρες από ό,τι στις πλούσιες χώρες. Η άνοδος της εξαγωγικής βιομηχανίας, η οποία επέτρεψε σε τόσες πολλές οικονομίες να αναπτυχθούν, δεν είναι πλέον μια βιώσιμη στρατηγική για τις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Με λιγότερες προοπτικές ανάπτυξης, έχουν κάθε συμφέρον να επικεντρωθούν στις πολύ μικρές επιχειρήσεις τους, στον άτυπο τομέα τους, για να αυξήσουν την παραγωγικότητά τους, γιατί είτε το θέλετε είτε όχι, εκεί δημιουργούνται οι θέσεις εργασίας. Το δυναμικό ανάπτυξης των αναδυόμενων χωρών μειώνεται, αλλά αυτό δεν έχει να κάνει με την παγκοσμιοποίηση, αλλά μάλλον με τους μετασχηματισμούς της μεταποιητικής βιομηχανίας τα τελευταία σαράντα χρόνια.
- Σε ένα από τα τελευταία βιβλία σας, κάνετε έκκληση σε μια «ριζοσπαστική θεσμική ιδιοφυΐα». Τι σημαίνει αυτό;
Η διάγνωσή μου είναι ότι οι ρίζες της οικονομικής κρίσης και της δημοκρατικής κρίσης βρίσκονται στην αγορά εργασίας, την οικονομική ανασφάλεια, την επισφάλεια, την εξαφάνιση ποιοτικών θέσεων εργασίας και τη μείωση του κοινωνικού ανελκυστήρα προς τη μεσαία τάξη... Αυτό ισχύει τόσο στο εσωτερικό όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες, ακόμα κι αν δεν έχετε βιώσει την ίδια επιδείνωση όσον αφορά τις μισθολογικές ανισότητες στη Γαλλία, χάρη, μεταξύ άλλων, στην κοινωνική σας ασφάλιση και στον κατώτατο μισθό.
Όμως τα θεμελιώδη προβλήματα παραμένουν τα ίδια. Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται ότι δεν μπορούν πλέον να συμμετέχουν παραγωγικά και με αξιοπρέπεια στη ζωή της κοινωνίας. Η λύση σε αυτό δεν βρίσκεται μόνο στην αυξημένη αναδιανομή και μεταφορές. Χρειαζόμαστε πολιτικές που στοχεύουν στη δημιουργία σταθερών θέσεων εργασίας, με προοπτικές ανάπτυξης και σε καλό περιβάλλον. Αυτό ονομάζω οικονομία ποιοτικών θέσεων εργασίας. Πρέπει να συνεργαστούμε με εταιρείες, κυρίως μικρομεσαίες, για να τους παρέχουμε τις υπηρεσίες που χρειάζονται για να βελτιώσουν την παραγωγικότητά τους και να αυξήσουν τις θέσεις εργασίας τους.
Αυτό μοιάζει με τις βιομηχανικές πολιτικές των δεκαετιών του 1960 και του 1970, με τη διαφορά ότι δεν απευθύνονται σε εθνικούς πρωταθλητές της μεταποιητικής βιομηχανίας με εξαγωγικό προσανατολισμό, αλλά σε μεσαίες εταιρείες που παρέχουν ισχυρές θέσεις εργασίας σε παραμελημένες περιοχές. Όχι μόνο για τη δημιουργία θέσεων εργασίας, αλλά παραγωγικές θέσεις εργασίας, που επιτρέπουν στους ανθρώπους να βελτιώσουν τις δεξιότητές τους.