Ποιοι είναι και πού ζουν οι Πομάκοι; – Η ιστορία τους και πώς έγινε ο εξισλαμισμός τους – Η Αυτόνομη Πομακική Δημοκρατία (1878-1885) – Τα τραγικά σφάλματα των ελληνικών κυβερνήσεων με τους Πομάκους..
Ένας από τους πλέον ενδιαφέροντες λαούς της Νοτιοανατολικής Βαλκανικής είναι οι Πομάκοι. Λίγο – πολύ, όλοι γνωρίζουμε ότι Πομάκοι ζουν και στην Ελλάδα, στην περιοχή της Θράκης, ωστόσο ελάχιστοι γνωρίζουν περισσότερα στοιχεία γι’ αυτούς.
Πού ζουν οι Πομάκοι – Πού οφείλουν το όνομά τους;
Οι Πομάκοι είναι λαός της ΝΑ Βαλκανικής. Ο συνολικός πληθυσμός τους ανέρχεται περίπου σε 400.000. Οι περισσότεροι ζουν σήμερα στη Βουλγαρία. Περίπου 35.000-40.000 ζουν στην Ελλάδα, ενώ Πομάκους συναντάμε επίσης στη Βόρεια Μακεδονία, την Αλβανία και, ελάχιστους στην Τουρκία.
Το όνομά τους έχει απασχολήσει πολλούς επιστήμονες. Η πλέον πιθανή εκδοχή σήμερα είναι ότι η λέξη Πομάκος προέρχεται από το βουλγαρικό pomak (από το βουλγαρικό pomagam που σημαίνει «βοηθώ»). Κι αυτό σχετίζεται με τη βοήθεια που πρόσφεραν οι Πομάκοι στους Οθωμανούς για την κατάπνιξη της βουλγαρικής επανάστασης (1876). Πάντως, το όνομα Πομάκοι δόθηκε στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Στη χώρα μας σήμερα οι Πομάκοι ζουν, κυρίως, στους νομούς (Περιφερειακές Ενότητες) Ξάνθης και Ροδόπης και λιγότεροι στον νομό Έβρου.
Μαθήτριες και μαθητές από πομακικά σχολεία σε παρέλαση με την ελληνική σημαία
Η καταγωγή και η γλώσσα των Πομάκων
Οι Πομάκοι κατά την παράδοση προέρχονται από την αρχαία θρακική φυλή των Αγριάνων. Το γεγονός ότι οι Οθωμανοί χρησιμοποιούσαν γι’ αυτούς και τη λέξη «Αχριάν» ενισχύσει σημαντικά την άποψη αυτή. Υπάρχουν όμως και πολλά τοπωνύμια που την ενισχύουν, όπως για παράδειγμα η συνοικία «Αχριάν μαχαλεσή» («συνοικία των Αγριάνων»), το χωριό Αγριάνη ή Αγριανή του Έβρου και ο συνοικισμός «Αχριάν πουναρή» («πηγή των Αγριάνων»).
Η γλώσσα των Πομάκων μοιάζει με σλαβοβουλγαρική διάλεκτο, χωρίς οι Πομάκοι να αισθάνονται Σλάβοι ή Βούλγαροι. Υπάρχουν όμως και δεκάδες ελληνικές λέξεις και μάλιστα αρχαιοπρεπείς, που σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να χαρακτηριστούν δάνεια, λόγω της θεμελιώδους σημασίας των ρημάτων και των ουσιαστικών σε κάθε γλώσσα. Μερικά ουσιαστικά της γλώσσας των Πομάκων μάλιστα είναι αυτούσια ελληνικά (ή σχεδόν αυτούσια): αργκάτε=εργάτης, βλαστάρ=βλαστάρι, γκωνία=γωνία, κεραμή=κεραμίδι, κλωβία=κλουβί, κρομμύντ=κρεμμύδι, μάρμαρο=μάρμαρο,, παναγκύρ=πανηγύρι, συνόρ=σύνορο, φουρτούνα=φουρτούνα, χόρο=χορός κ.ά.
Και αρκετά ρήματα όμως, αν αφαιρέσουμε τις καταλήξεις τους, οδηγούν αμέσως σε αντίστοιχα ελληνικά: αρνήσβαμε=αρνούμαι, βιάσμαμ=βιάζομαι, ζηλιώσβαμ=ζηλεύω, κιβήσβαμ=κινώ, μοιάζαμ=μοιάζω, ορίσβαμ=ορίζω, φτάσβαμ=φθάνω κ.ά.
Το εσωτερικό παραδοσιακού πομακικού σπιτιού
Τα χαρακτηριστικά των Πομάκων – Η γενετική τους συγγένεια με τους υπόλοιπους Έλληνες
Στη Θράκη, όπως είναι γνωστό ζουν και τουρκογενείς Μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα, Έλληνες πολίτες. Όπως γράφει ο Π. Χιδίρογλου στο βιβλίο «Οι Έλληνες Πομάκοι και η σχέση τους με την Τουρκία» (1992), οι Πομάκοι είναι στην πλειοψηφία τους ψηλοί, ξανθοί, γαλανομάτηδες, δολιχοκέφαλοι, φιλοπρόοδοι και δεν έχουν μογγολικά χαρακτηριστικά. Ο Άρης Πουλιανός ενστερνίζεται την άποψη ότι οι Πομάκοι είναι στην πλειοψηφία τους απόγονοι αυτόχθονος πληθυσμού.
Από αιματολογική εξέταση που έγινε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 στα χωριά Εχίνος, Σάτραι, Ωραίον, Μελιβοία και Κοτύλη, σε 1.030 Πομάκους, διαπιστώθηκε αιματολογική συγγένεια Πομάκων και Ελλήνων σε ποσοστό 50-70%.
Οι Πομάκοι δεν είναι προσκολλημένοι στις μουσουλμανικές παραδόσεις (π.χ. τρώνε χοιρινό κρέας) και στα σπίτια τους δεν υπάρχουν δείγματα τουρκικής αρχιτεκτονικής. Οι Πομάκοι είναι σουνίτες Μουσουλμάνοι, αλλά στα πομακοχώρια της ανατολικής Ροδόπης και του Έβρου, ζουν οι Κιζιλμπάσηδες, μια αλεβίτικη αίρεση Μπεκτασήδων, με ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Υπολογίζεται ότι αποτελούν το 5% του συνολικού αριθμού των Πομάκων.
Πώς έγινε ο εξισλαμισμός των Πομάκων; – Ποιες χριστιανικές λατρευτικές συνήθειες διατηρούν;
Από τους Κώδικες της Μητροπόλεως Φιλιππουπόλεως προκύπτει ότι το 1628 ή μεταξύ 1636-1672 οι πρόκριτοι των Πομάκων, αποφάσισαν να εξισλαμιστούν ομαδικά για να μην αφανιστούν. Αυτό δέχονται τόσο ο επιφανής Τσέχος ιστορικός K. Jirecek όσο και ο Βούλγαρος ακαδημαϊκός N. Todorov (1921-2003). O Jirecek θεωρεί ότι ο εξισλαμισμός των Πομάκων άρχισε σταδιακά επί Σελίμ Α’ (1512-1520) και ολοκληρώθηκε επί Μεχμέτ Δ’ (1648-1661). Τότε οι πρόκριτοι των Πομάκων παρουσιάστηκαν στις Αρχές της Φιλιππούπολης και γνωστοποίησαν την απόφασή τους να προσχωρήσουν στο Ισλάμ. Ο Τούρκος Διοικητής φοβήθηκε πιθανό σκάνδαλο και τους παρέπεμψε στον Μητροπολίτη Φιλιππουπόλεως Γαβριήλ (1636-1672).
Αυτός προσπάθησε να τους αποτρέψει, ωστόσο εκείνοι ήταν ανένδοτοι: ήθελαν να αποφύγουν την περαιτέρω τουρκική καταπίεση, αλλά και να εκδικηθούν τη χρόνια καταδυνάστευσή τους από τους Βούλγαρους. Κατά την παράδοση των Ελλήνων της Φιλιππούπολης, η περιτομή έγινε πανηγυρικά στο παλαιό τζαμί κοντά στο διοικητήριο. Με την επιστροφή των προκρίτων στη Ροδόπη εξισλαμίστηκαν και οι υπόλοιποι Πομάκοι. Υπάρχει όμως και η βουλγαρική παράδοση για τον εξισλαμισμό των Πομάκων που είναι διαφορετική. Σύμφωνα με αυτή, οι Τούρκοι επί Μεχμέτ Κιοπρολού απείλησαν τους Πομάκους λέγοντας: «Ή γίνεστε Μουσουλμάνοι ή σας παίρνω το κεφάλι».
Το χωριό Μέδουσα της Ξάνθης, όπου ζουν πολλοί Πομάκοι
Το 1656 οι δυνάμεις του Μεχμέτ εισέβαλαν στο Τσέπνι. Ο πασάς διέταξε να του φέρουν όλους τους προκρίτους. Τους κατηγόρησε ότι αντιστέκονται και επαναστατούν. Γι’ αυτό «είναι ανάγκη να σας σκοτώσω ή να δεχθείτε το Ισλάμ» τους είπε, την ίδια ώρα που οι γενίτσαροι είχαν βγάλει από τα θηκάρια τα γιαταγάνια και περίμεναν να τους αποκεφαλίσουν. Έτσι, κατά τη βουλγαρική παράδοση, οι Πομάκοι εξισλαμίστηκαν. Έπειτα, ο Μέγας Βεζίρης Μεχμέτ Κιοπρουλού κατεδάφισε 218 εκκλησίες και 336 παρεκκλήσια, τα ερείπια των οποίων βρίσκονται σήμερα στα πομακοχώρια και μάλιστα στο Παπίκιο, που θεωρείται το «Άγιο Όρος της περιοχής».
Παρά τον εξισλαμισμό τους, οι Πομάκοι διατήρησαν πολλά χριστιανικά έθιμα μέχρι σήμερα, π.χ. σταυρώνουν το βρέφος στην κούνια πριν κοιμηθεί, όπως και τη ζύμη μετά το ζύμωμα, επαινούν, οι Μουσουλμάνοι Πομάκοι, το «χρυσό βιβλίο» (Ευαγγέλιο), τους σταυρούς, την ανέγερση εκκλησιών και μοναστηριών, βάζουν νόμισμα την πρωτοχρονιά στην πίτα κ.ά.
Υπήρχαν επίσης πολλοί κρυπτοχριστιανοί Πομάκοι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο Γιουσούφ, στον Κέχρο Ροδόπης, που διατηρούσε σε μπαούλο τις εικόνες και τα ράσα του ιερέα παππού του! Το γεγονός πάντως ότι στο Παπίκιο Όρος, βόρεια της Κομοτηνής μόνασε για λίγο ο ησυχαστής Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς μαζί με τα αδέλφια του και η αυτοκράτειρα Μαρία Βοτανειάτη, η Αλανή (1081) δείχνει ότι οι Πομάκοι ήταν Χριστιανοί. Τον εξισλαμισμό δεν δέχτηκαν οι νέες των χωριών Πάχνη και Γλαύκη. Μερικές από αυτές έπεσαν σε κοντινό βάραθρο για να τον αποφύγουν, κάτι που έκαναν αργότερα και οι Σουλιώτισσες.
Η Αυτόνομη Πομακική Δημοκρατία (1878-1885)
Οι σοβαρές εξελίξεις για το Ανατολικό Ζήτημα το 1878 δεν άφησαν ανεπηρέαστους και τους Πομάκους. Εκείνο το έτος είχαν ξεσηκωθεί μαζικά οι Θεσσαλοί, οι Μακεδόνες, οι Ηπειρώτες και οι Κρητικοί. Οι Πομάκοι, στην ορεινή Ροδόπη, οργάνωσαν κι αυτοί επαναστατικό κίνημα, θέλοντας να ενταχθούν στο Ελληνικό Βασίλειο, τότε. Ποτέ δεν έτρεφαν εκτίμηση για τους Βουλγάρους, άλλωστε το 1876 είχαν βοηθήσει τους Οθωμανούς να καταπνίξουν την επανάστασή τους.
Καθώς με τη Συνθήκη του Αγίου Στέφανου συμπεριλήφθηκαν στο γιγάντιο Βουλγαρικό κράτος (1878) και βλέποντας ότι δεν μπορούν να ενταχθούν στην Ελλάδα απέκλεισαν ενόπλως τις διόδους της Ροδόπης και ίδρυσαν την Αυτόνομη Πομακική Δημοκρατία που περιλάμβανε 21 χωριά. Στην ενέργειά τους αυτή παρακινήθηκαν από Άγγλους και Ούγγρους αξιωματικούς που έφτασαν στα πομακοχώρια από το λιμάνι της Καβάλας. Με τον τρόπο αυτό, Άγγλοι και Ούγγροι ήθελαν να αποτελέσουν οι Πομάκοι ανάχωμα στη ρωσική επέκταση προς τον νότο. Οι Πομάκοι της Δράμας συγκεντρώθηκαν στις 7 Μαρτίου 1878, εξέφρασαν τη συμπάθειά τους για τα ελληνικά επαναστατικά κινήματα και δήλωσαν ότι «προτιμώσει να τεθώσιν υπό το σκήπτρον του Βασιλέως των Ελλήνων και να μείνωσιν ευχαρίστως εις τας εστίας των».
Η προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία το 1885 έδωσε τέλος στην ύπαρξη της Αυτόνομης Πομακικής Δημοκρατίας.
Νέα προσπάθεια των Πομάκων της Βουλγαρίας να ενταχθούν στην Ελλάδα το 1946
Ένα από τα αρχικά αιτήματα της Ελλάδας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η διαρρύθμιση των συνόρων με τη Βουλγαρία, ώστε μια έκταση 7.000 τ.χλμ. της γειτονικής χώρας να παραχωρηθεί στην Ελλάδα. Η απάντηση από τις Μεγάλες Δυνάμεις ήταν αρνητική.
Έναν, μάλλον απρόσμενο σύμμαχο βρήκε στο θέμα αυτό η Ελλάδα. Κι αυτός ήταν οι Πομάκοι της Βουλγαρίας, που έκαναν αισθητή την παρουσία τους στις Η.Π.Α. Ζητούσαν τη βοήθεια του Συμβουλίου Ασφαλείας του Ο.Η.Ε και του Στέιτ Ντιπάρτμεντ προκειμένου να διενεργηθεί δημοψήφισμα, για να ενωθούν με την Ελλάδα.
Μάλιστα, οι εκπρόσωποι των Πομάκων Χαμδίν Χουσεΐν Βέης, πρώην βουλευτής Ροδόπης και Χακί Σουλεϊμάν Βέης έδωσαν συνέντευξη Τύπου σε αμερικανικά και άλλα διεθνή ΜΜΕ, στην οποία εξέθεσαν τις απόψεις και τα αιτήματά τους, ζητώντας την ένωσή τους με την Ελλάδα.
Καθώς τα σύνορα στα Βαλκάνια έμειναν αναλλοίωτα, οι Πομάκοι της Βουλγαρίας παρέμειναν στη γειτονική χώρα…
Τα ολέθρια λάθη της Ελλάδας στο θέμα των Πομάκων
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η χώρα μας έκανε μια σειρά από τραγικά λάθη με τα οποία έστελνε τους Πομάκους στην «αγκαλιά» της Τουρκίας. Το 1954, επί κυβερνήσεως Παπάγου, με διαταγή του Γενικού Διοικητή Θράκης, Φεσόπουλου, αντικαταστάθηκε ο όρος «μουσουλμανικός», από τον όρο «τουρκικός». Το 1955, με βάση ελληνοτουρκική συμφωνία, ο επιθεωρητής των μουσουλμανικών σχολείων, μετά από εντολή της ελληνικής κυβέρνησης συγκάλεσε τοπικά συνέδρια Πομάκων δασκάλων και τους συνέστησε στο εξής να εγκαταλείψουν την αραβική (παλαιοτουρκική) γραφή και να χρησιμοποιούν στο μέλλον την νεοτουρκική (λατινική). Τον Σεπτέμβριο του 1973 ο πρέσβης της Τουρκίας Γκιουρούν επισκέφθηκε τη Δυτική Θράκη και η λατινική γραφή επιβλήθηκε στους Μουσουλμάνους Πομάκους.
Υπάρχουν, όπως και σε ολόκληρη τη μουσουλμανική μειονότητα κάποιοι Πομάκοι που ακούν με ενδιαφέρον όσα λένε και υπόσχονται οι Τούρκοι. Στη συντριπτική πλειοψηφία τους όμως, κλείνουν τ’ αυτιά τους σε όλα αυτά. Καθώς οι εποχές είναι δύσκολες και περίεργες, οι ελληνικές Αρχές οφείλουν να δείξουν τη δέουσα προσοχή και να στρέψουν το βλέμμα τους και προς τους Πομάκους, καθώς κάποιοι καιροφυλακτούν για να τους εντάξουν στη σφαίρα επιρροής τους.